શિયાળાની શરૂઆત થતાની સાથે જ વાયુ પ્રદૂષણનો મુદ્દો ફરી એકવાર હેડલાઇન્સ બનવા લાગ્યો છે. દેશની રાજધાનીમાં ધુમ્મસની ચાદર છવાઈ ગઈ છે. દિલ્હીમાં દિવસેને દિવસે શ્વાસ લેવાનું મુશ્કેલ બની રહ્યું છે. સુપ્રીમ કોર્ટના ચીફ જસ્ટિસ (CJI) DY ચંદ્રચુડે દિલ્હીના પ્રદૂષણનો ઉલ્લેખ કરતા કહ્યું કે મેં આજથી મોર્નિંગ વોક પર જવાનું બંધ કરી દીધું છે. ડોક્ટરે સલાહ આપી છે કે આ બીમારીથી બચવા માટે મોર્નિંગ વોક ન કરવું સારું રહેશે. સુપ્રીમ કોર્ટનું કહેવું છે કે કેન્દ્ર અને રાજ્યોને યાદ અપાવવાનો સમય આવી ગયો છે કે કલમ 21 હેઠળ લોકોને પ્રદૂષણ મુક્ત વાતાવરણમાં રહેવાનો મૂળભૂત અધિકાર છે. તો ચાલો આર્ટિકલ 21 વિશે વિગતવાર જાણીએ…
કલમ 21 શું છે?
ભારતીય બંધારણના ભાગ 3 માં હાજર આર્ટિકલ 21 તમામ નાગરિકોને જીવનની સ્વતંત્રતા અથવા વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતા (જીવન અને ગોપનીયતાનો અધિકાર) આપે છે. આ અંતર્ગત 20 થી વધુ જોગવાઈઓ છે, જેમાં સૂવાનો અધિકાર, લગ્નનો અધિકાર અને સ્વચ્છ અને સ્વસ્થ વાતાવરણનો અધિકાર (સ્વચ્છ હવાનો અધિકાર) આપવામાં આવ્યો છે.
સ્વચ્છ હવાનો અધિકાર કલમ 21નો ભાગ કેવી રીતે બન્યો?
દિલ્હીમાં વાયુ પ્રદૂષણનો મુદ્દો દાયકાઓથી ચાલી રહ્યો છે. 1985માં પ્રથમ વખત તેની સામે અવાજ ઉઠાવવામાં આવ્યો હતો. દિલ્હીના કીર્તિ નગર વિસ્તારમાં શ્રીરામ ફૂડ એન્ડ ફર્ટિલાઇઝર્સ લિમિટેડ નામનો ખાતર પ્લાન્ટ હતો. દિલ્હીની મોટી વસ્તી કીર્તિ નગરમાં રહે છે. પરંતુ ફર્ટિલાઇઝર પ્લાન્ટમાંથી નીકળતી ઝેરી હવાને કારણે મોટાભાગના લોકોમાં બીમારીઓ થવા લાગી હતી. આવી સ્થિતિમાં વકીલ એમસી મહેતાએ ફેક્ટરી વિરુદ્ધ સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી કરી હતી.
ગેસ લીક થવાથી વકીલે જીવ ગુમાવ્યો
આ કેસ કોર્ટમાં ચાલી રહ્યો હતો, જ્યારે પ્લાન્ટમાંથી ઓલિયમ ગેસ લીક થયો હતો. આ ઘટનામાં તીસ હજારી કોર્ટના વકીલે જીવ ગુમાવ્યો હતો. ઘણા લોકોની હાલત બગડી અને મેજિસ્ટ્રેટે ઘણી કંપનીઓ પર પ્રતિબંધ મૂક્યો. આ શ્રેણીમાં શ્રીરામ ફૂડ એન્ડ ફર્ટિલાઇઝર પર ક્લોરિન, સુપર ક્લોરીન, ઓલિયમ, ફોસ્ફેટ જેવી ઝેરી વસ્તુઓના ઉત્પાદન પર પ્રતિબંધ મુકવામાં આવ્યો હતો. સુપ્રીમ કોર્ટે કલમ 21માં સ્વચ્છ હવાના અધિકારનો પણ સમાવેશ કર્યો છે અને તેને જીવનના અધિકારનો એક ભાગ બનાવ્યો છે.
દાયકાઓ પછી પણ સમસ્યા હલ થઈ નથી
દાયકાઓના સંઘર્ષ છતાં, દિલ્હીમાં વાયુ પ્રદૂષણ હજુ પણ એક ગંભીર મુદ્દો છે. સુપ્રીમ કોર્ટથી લઈને સરકાર સુધી પ્રદૂષણને કાબૂમાં લેવા માટે અનેક પગલાં લેવામાં આવ્યા છે, પરંતુ શિયાળો આવતાં જ તમામ પ્રયાસો વ્યર્થ જાય છે અને દિલ્હીની ઘાતક હવાને કોઈ રોકી શકતું નથી.
