Rai VS Mustard Seeds : સરસવ વિશે લખતી વખતે મને મારા બાળપણનો એક પ્રસંગ યાદ આવી રહ્યો છે. શાળામાં રૂઢિપ્રયોગો શીખવવામાં આવતા હતા. તેમાંથી એક ‘મોલહિલમાંથી પર્વત બનાવવો’ તેનો અર્થ પણ સમજાવવામાં આવ્યો હતો. પરંતુ, મને આશ્ચર્ય થયું કે સરસવ શું છે અને શું આપણે તેને ખાઈએ છીએ. માતાએ મને કહ્યું અને બતાવ્યું કે સરસવ એક મસાલો છે. જેનો આપણે ઘણી રીતે ઉપયોગ કરીએ છીએ. શિયાળાનો દિવસ હતો. તે સમયે ઉત્તર પ્રદેશમાં મોટાભાગના ઘરોમાં કાંજી સાથે મૂળા, ગાજર અને સલગમનું અથાણું બનતું હતું.
સરસવને સાફ, ધોઈ, તડકામાં સૂકવીને એક બોક્સમાં સીલ કરવામાં આવી હતી. જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે અથાણાંને મોર્ટાર પર પીસીને ઉમેરવામાં આવતા હતા. ખાસ કરીને પાણીયુક્ત કાનજીનું અથાણું! મેં ઉપર ઉલ્લેખ કર્યો કારણ કે આજે પણ લોકો રસોડામાં રાખેલા મૂળભૂત મસાલાઓને ઓળખી શકે છે, પરંતુ સરસવ અને સરસવને ઓળખવામાં અસમર્થ છે. તડકા બનાવવા માટે એક જ કદના પરંતુ વિવિધ રંગોના બીજનો ઉપયોગ મૂળભૂત રીતે થાય છે. પરંતુ, મોટાભાગના લોકો આ બંને વચ્ચેનો તફાવત જાણતા નથી.
રસોઈમાં આ રીતે ઉપયોગ કરો
હું કાંજી બનાવવા માટે સરસવના દાણાનો ઉપયોગ વરસાદ સિવાયની બધી ઋતુઓમાં કરું છું. શિયાળામાં ગાજર, મૂળા અને સલગમના પાણીમાંથી બનાવેલું ખાટા અથાણાં અને ઉનાળામાં પકોડામાંથી બનાવેલું કાંજીનું અથાણું ઉમેરો.
કાકડી અને કાકડીના રાયતામાં હું દહીંની સાથે થોડો બનારસી સરસવનો પાવડર નાખું છું. આ રાયતાને એક અલગ પ્રકારનો સ્વાદ આપે છે, જેનો સ્વાદ સારો છે. હું તૈયાર રાયતામાં સરસવ, જીરું, સરસવ, હિંગ અને મરચાની મસાલા ઉમેરું છું.
હું સરસવના દાણાને આખી રાત થોડા પાણીમાં પલાળી રાખું છું જેથી સરસવના દાણા ફૂલી જાય. પછી પાણી નીતારી લીધા પછી તેમાં લીલા મરચાં, લસણ, આદુનો એક નાનો ટુકડો, મીઠું અને થોડું દહીં નાખીને ચટણીને પીસી લો. આના ઉપર, હું સરસવ, જીરું, હિંગ અને મરચાં વગેરેની મસાલા ઉમેરું છું.
હું લીલા કે લાલ મરચાંથી ભરેલા અથાણાંમાં સૂકી કેરીનો પાવડર અને અન્ય મસાલા સાથે સરસવનો પાવડર પણ ઉમેરું છું.
ઇન્સ્ટન્ટ જુલીએન અથાણામાં ગાજર, કેપ્સિકમ વગેરેને કાપીને અને અન્ય મસાલા સાથે થોડો સરસવનો પાવડર ઉમેરવાથી અથાણું સ્વાદિષ્ટ બને છે.
હું એક જ સરસવના દાણાનો ઉપયોગ ઘણી શાકભાજીની મસાલામાં પણ કરું છું.
સરસવના દાણામાં નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં ફાઈબર જોવા મળે છે. કબજિયાત, ગેસ, પેટમાં દુખાવો અને ખેંચાણ હોય તો એક કે બે ગ્રામ સરસવના દાણામાં સાકર ભેળવીને હૂંફાળું પાણી પીવું. રાહત મળશે.
2. જો તમને ધ્રુજારી કે હૃદયમાં દુખાવો, બેચેની, નબળાઈ વગેરે લાગે તો હાથ-પગ પર સરસવના પાવડરની માલિશ કરવાથી ફાયદો થાય છે.
3. સંધિવાના દુખાવાથી રાહત મેળવવા માટે સરસવના દાણાને પાણીમાં પીસીને તેની પેસ્ટ બનાવી લો અને જ્યાં દુખાવો થતો હોય તે જગ્યા પર લગાવો અથવા સરસવના તેલથી માલિશ કરો.
4. બદલાતી ઋતુમાં શરદી, ખાંસી, ફ્લૂ વગેરે થાય છે. અડધી ગ્રામ સરસવનું ચૂર્ણ એક ચમચી મધ અને અડધી ચમચી આદુના રસમાં ભેળવીને પીવાથી ફાયદો થાય છે.
5. માથાનો દુખાવો અથવા માઇગ્રેનની સ્થિતિમાં, કપાળ પર સરસવની પેસ્ટ લગાવો અને તમને જલ્દી આરામ મળશે.
મસ્ટર્ડ અને રાઈ વચ્ચે શું તફાવત છે?
સરસવ બે પ્રકારની હોય છે, એક કાળી સરસવ અને બીજી પીળી રંગની હોય છે જેને ‘યલો મસ્ટર્ડ સીડ્સ’ કહે છે. સરસવને ‘સ્મોલ મસ્ટર્ડ સીડ્સ’ અથવા બનારસી સરસવ પણ કહેવામાં આવે છે. કદની વાત કરીએ તો સરસવના દાણાનું કદ મોટું હોય છે, જ્યારે સરસવના દાણાનું કદ નાનું હોય છે. પીળા સરસવના દાણા પણ બેમાંથી સૌથી બરછટ છે. કાળી સરસવ ખાસ કરીને દક્ષિણ ભારતીય વાનગીઓ જેમ કે ઉપમા, ઈડલી, ઉત્તાપમ, સાંભર વગેરેમાં વપરાય છે.
આ ઉપરાંત ઢોકળા, ખાંડવી વગેરેમાં પણ કાળી સરસવની મસાલાનો ઉપયોગ થાય છે. સરસવના દાણા નાના, લાલ અને ભૂરા રંગના હોય છે, જ્યારે સરસવના દાણા કાળા અને પીળા રંગના હોય છે. કાળો અને પીળો સરસવના તેલનો ઉપયોગ રસોઈમાં થાય છે. સરસવમાં મસાલેદાર સ્વાદ હોય છે જ્યારે સરસવમાં ખાટો સ્વાદ હોય છે. સરસવના બંને પ્રકારો પ્રકૃતિમાં ગરમ હોય છે. તેનો અર્થ એ છે કે જો તમારે ખાવાની વાનગીઓમાં મસાલેદારતા વધારવી હોય તો સરસવ ઉમેરો અને જો ખાટાપણું ઉમેરવું હોય તો સરસવ ઉમેરો. જો તમારે અથાણું ઉમેરવું હોય તો પણ સરસવનો ઉપયોગ કરો જેથી અથાણામાં થોડી મસાલેદારતા અને ખાટા હોય.
