1950 ના દાયકાના મધ્યમાં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં શિષ્યવૃત્તિ પર અભ્યાસ કરતી વખતે, મનમોહન સિંહને ભારે આર્થિક તંગીનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. ઘણી વખત એવા હતા જ્યારે તે ખોરાક ખાઈ શક્યો ન હતો અથવા કેડબરીની છ પેન્સની ચોકલેટ ખાઈને જીવી શક્યો હતો. પૂર્વ વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહની પુત્રી દમન સિંહે પોતાના પુસ્તકમાં આ વાતનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. સિંઘે 1957માં કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાંથી અર્થશાસ્ત્રમાં પ્રથમ વર્ગની સન્માનની ડિગ્રી મેળવી હતી.
કેમ્બ્રિજમાં જીવન મુશ્કેલ હતું
2014માં હાર્પરકોલિન્સ દ્વારા પ્રકાશિત પુસ્તક ‘સ્ટ્રીક્ટલી પર્સનલઃ મનમોહન એન્ડ ગુરશરણ’માં દમન સિંહે તેમના માતા-પિતાની વાર્તા કહી છે. દમણે તેમના પુસ્તકમાં એમ પણ જણાવ્યું હતું કે તેમના પિતા ઘણીવાર ગામમાં વિતાવેલા તેમના શરૂઆતના દિવસોના મુશ્કેલ જીવન વિશે વાત કરતા હતા. સિંહનો જન્મ પંજાબ પ્રાંતના પશ્ચિમ વિસ્તાર ગાહમાં થયો હતો, જે હવે પાકિસ્તાનમાં છે.
દમણ યાદ કરે છે કે જ્યારે તેની બહેન કિકીએ એકવાર તેના પિતાને પૂછ્યું કે શું તમે ગાહ પાછા જવા માગો છો, ત્યારે તેમણે નમ્રતાથી જવાબ આપ્યો, ‘ના, ખરેખર નહીં. ત્યાં જ મારા દાદાની હત્યા કરવામાં આવી હતી.
કેમ્બ્રિજમાં તેમના પિતાના દિવસો વિશે લખતા, દમને જણાવ્યું હતું કે મનમોહન સિંઘને માત્ર પૈસાની જ સમસ્યા હતી, કારણ કે તેમના ટ્યુશન અને રહેવાનો ખર્ચ લગભગ £600 પ્રતિ વર્ષ હતો, જ્યારે પંજાબ યુનિવર્સિટીની શિષ્યવૃત્તિએ તેમને લગભગ 160 પાઉન્ડ ઉપલબ્ધ કરાવ્યા હતા.
મારા આખા જીવનમાં ક્યારેય પૈસા ઉછીના લીધા નથી
તેણે લખ્યું, ‘બાકીના પૈસા માટે સિંહને પિતા પર નિર્ભર રહેવું પડ્યું. મનમોહન ખૂબ જ કરકસરભર્યું જીવન જીવતા હતા. કેન્ટીનમાં સબસિડીવાળો ખોરાક બે શિલિંગ છ પેન્સમાં પ્રમાણમાં સસ્તો હતો. તે ક્યારેય બહારનું જમતો નહોતો. આમ છતાં જો ઘરેથી પૈસાની અછત હોય અથવા તે સમયસર ન આવે તો તે મુશ્કેલીમાં મુકાઈ જાય છે. પુસ્તક કહે છે, ‘જ્યારે આવું બન્યું, ત્યારે સિંહ ઘણીવાર ભોજન છોડી દેતા અથવા છ પેન્સની કેડબરી ચોકલેટ પર રહેતો. તેણે આખી જીંદગીમાં ક્યારેય પૈસા ઉછીના લીધા ન હતા.
દમણે એ પણ જણાવ્યું છે કે કેવી રીતે તેના પિતા પારિવારિક ફંક્શન અને પિકનિકમાં ગીતો ગાતા હતા. તેણે લખ્યું, ‘જ્યારે પણ અમે પિકનિક પર જતા ત્યારે લોકો ગીતો ગાતા હતા. સિંહ કેટલાક ગીતો જાણતા હતા. તેઓ ‘લગતા નહીં હૈ જી મેરા’ અને અમૃતા પ્રીતમની કવિતા ‘આંખાં વારિસ શાહ નુ, પતંગ કબરાં વિચારો બોલ’ સંભળાવતા હતા.
